واژه مهاجرت به جابجائي فصلي منظم و گسترده اي كه پرندگان بين نواحي زاد آوري تابستاني و نواحي زمستاني خود مي كنند گفته مي شود و بطور ساده عملي كه پرنده به واسطه آن محيط زندگي خود را تغيير داده مسافت هايي منظم را طي مي نمايد مهاجرت نامیده مي شود.

در بين پرندگان دو نوع مهاجرت ديده مي شود:

1. مهاجرت روزانه
2. مهاجرت فصلي

مهاجرت روزانه پرندگان جهت تامين تغذيه روزانه انجام مي گيرد ، در حاليكه در نوع فصلي آن پرنده در يك فصل معين زادگاه و محل توليد مثل خود را ترك نموده و در فصل ديگر مراجعت مي نمايد.

شايد اجتناب ناپذير باشد كه بگوئيم پرندگان در هنر پرواز به استادي رسيده اند بطوريكه اين توان پرواز را جهت مهاجرتهاي فصلي طولاني بكارمي برند. بنابر اين مهاجرت پرندگان بسيار شگفت آميزاست. تعداد پرندگان كه هر ساله مهاجرت مي كنند حدود پنجاه ميليارد قطعه تخمين زده شده است. در ايران تقريبا ۳۴۰ گونه (حدود ۷۰% از گونه هاي پرندگان ايران ) از پرندگان مهاجرند.

الگوی پرواز در پرندگان مهاجر

پرندگان مختلف در هنگام مهاجرت عادات متفاوتي دارند. بعضي از گونه ها به پروازهاي دسته جمعي علاقه اي نشان نمي دهند و بطور انفرادي پرواز مي نمائيد ولي در اكثر پرندگان مهاجرتهاي دسته جمعي ديده مي شود پاره اي از آنها كه سرعت پرواز ، طرز تغذيه و عادات يكساني داشته و با ساير گونه ها اختلاف دارند ، دسته هاي مخلوط تشكيل داده مهاجرت مي نمايند.

در پرندگاني نظير غازهاي وحشي كه بطور دسته جمعي و به صورت وي (v) پرواز مي نمايند كمتر ديده شده كه با ساير پرندگان مخلوط شوند و در بسياري پرندگان ساحلي و غيره ديده شده كه دسته هايي شامل چندين گروه مختلف تشكيل داده مهاجرت مي كنند.

غازهاي وحشي بطور دسته جمعي و به صورت وي (v) پرواز مي کنند

در مهاجرتهاي دسته جمعي بدليل اينكه چشمهاي بيشتري محل تغذيه و وجود دشمنان را نظاره مي كنند تلفات كمتري وجود داشته ، از امكانات بيشتري براي زنده ماندن برخوردار مي گردند. پرندگاني كه در شب مهاجرت مي نمايند شايد به دليل اينكه احتمال خطركمتري براي آنها وجود دارد بندرت تشكيل دسته و گروه مي دهند. در مهاجرتهاي پائيزي كه از شمال به جنوب صورت مي گيرد ديده شده است كه پرندگان نابالغ چند روز يا چند هفته زودتر به امر مهاجرت مبادرت نموده اند.

پرندگان مهاجر از چه طریقی راه خود را پیدا می‌کنند؟

پرندگان مهاجر می‌توانند میدانهای مغناطیسی اطراف کره زمین را تشخیص دهند. خطوط مغناطیسی نیرو از شمال به جنوب قطبهای مغناطیسی کشیده شده‌اند. شاید پرندگان راه خود را از روی این خطوط پیدا می‌کنند. وقتی کریستف کلمب به قاره آمریکا نزدیک می‌شد دسته بزرگی از پرندگان را مشاهده کرد که به طرف جنوب غربی در حال پرواز هستند. از اینجا متوجه شد که به خشکی نزدیک شده‌اند. بنابراین مسیر خود را در جهت جنوب غربی تغییر داد تا در مسیر پرواز پرندگان قرار بگیرد و به این دلیل است که چرا به جای پیاده شدن در ساحل فلوریدا در یاهاما پا به ساحل گذاشت.

دلايل مهاجرت  در پرندگان

۱. گاهي تغييرات ناگهاني فصول و خشكسالي و يا بارانهاي نابهنگام انگيزه اي براي مهاجرت بوجود مي آورد.

۲. برخي محققان دلايل ديرين شناسي را بيان كرده و معتقدند حداقل در مورد پرنده گاني كه در نيمكره شمالي مي زيسته اند ، دورانهاي يخبندان آنها را ملزم به ترك زادگاه خود نموده ، ولي برخي از آنها در نتيجه دلبستگي زيادي كه به زاگاه خود داشته اند در فصل تابستان كه هوا ملايم تر شده باز به زادو بوم خود رجعت نموده اند. درحقيقت اين نظريه مهاجرت پرندگان را نتيجه عوامل تاريخ طبيعي يا عوامل تكاملي دانسته ، معتقدند كه مهاجرت پرندگان در نيمكره شمالي به علت تاثير دوره يخبندان پليوئيستوسن است.

برخی پرندگان به صورت دسته جمعی و برخی به صورت انفرادی پرواز می کنند

۳. بعضي از پرندگان موقعي مهاجرت مي كنند كه هوا نامساعد بوده و مواد غذايي كم باشد ولي گاهي مهاجرت در شرايط كاملا متفاوت انجام مي گيرد.

۴. عواملي از قبيل طول شب و روز ، درجه حرارت هوا ، مقدار مواد غذايي و غيره نيز اثراتي غير مستقيم در مهاجرت پرندگان دارند ولي نمي توان يكي از اين عوامل را عاملي قطعي و اساسي به حساب آورد.

۵. دلايل و مداركي وجود دارند كه افزايش طول روز بخش جلويي غده هيپوفيز را تحريك مي كند و منجر به آزاد شدن هورمونهاي گنادوتروپين از هيپوفيز مي گردد كه در نتيجه باعث تحريك يك سري تغييرات فيزيولوژيك و رفتاري پيچيده مي شود كه مي توان به رشد غده ها و ذخيره چربي ،مهاجرت ، رفتارهاي جفت يابي و جفت گيري و مراقبت از جوجه ها اشاره نمود بنابراين ،اين تغييرات داخلي فصلي نيز پرندگان را مستعد به مهاجرت مي نمايند.

۶. رقابت بين گونه ها يا در درون گونه بر سر غذا ، قلمرو،آشيانه و غيره از عوامل ديگري است كه در بوجود آمدن پديده مهاجرت در پرندگان مورد بحث بوده است . عوامل تاريخي يا عوامل ديگري كه ذكر گرديد همچون طول روز ، درجه حرارات هوا و ميزان غذا به طور مستقيم در مهاجرت پرندگان نقش دارند. اما هرگز نمي توان گفت كه تنها يك عامل باعث بوجود آمدن انگيزه مهاجرت مي شود.

پرندگان تا چه مسافتی پرواز می‌کنند؟

پرندگان به هر دلیلی که مهاجرت می‌کنند مسلما قهرمان حیوانات مهاجر به شمار می‌روند و در میان خود پرندگان ، چلچله‌های قطبی قهرمان هستند. این پرندگان عجیب در طول سال در رفت و برگشت خود جمعا بیست و دو هزار مایل مسافت را طی می‌کنند. اغلب پرندگان خشکی در طول مهاجرتهای خود توقفهای نسبتا کوتاهی دارند. اما یکی از پرندگان ، مرغ باران نوع آمریکایی به یک مهاجرت طولانی بدون توقف برفراز اقیانوس می‌پردازد، می‌تواند از نوا اسکوشیا مستقیما به آمریکای جنوبی یعنی یک مسافت تقریبا 2400 مایلی را از روی آب بدون توقف پرواز کند.